1980 sonrası doğanlar, bilhassa de çocukluklarını 90’lı ve 2000’li yıllarda geçirenler, Cumhuriyet tarihindeki tahminen de en büyük “mülksüzleşme” sürecinin özneleri olmayı deneyim edecek üzere görünüyor. Eski jenerasyonların, memurluk, öğretmenlik üzere orta sınıf meslekler ile sırf bir modül “dişini sıkarak” mesken ve otomobil sahibi olabildiği bir periyottan, bu imkanların pembe bir hayal olduğu vakitlere geçiş yapıldı. Şimdi 90’ların sonları ve 2000’lerin başlarında da emeklilik ikramiyeleri birikim yapmanın ve mülk edinmenin bir aracıydı. Personelden memura, çiftçiye, esnaftan öğretmene herkes, yaşları kemale ermeden bir formda varlık sahibi olabiliyordu.
Peki Y ve Z jenerasyonu için mülk sahibi olmak neden ve nasıl bir hayale dönüştü?
KISA VADELİ KURTULUŞ, UZUN VADELİ YOKSULLUK
2018’den itibaren Türkiye, ağır bir ekonomik buhranın içine girdi. 2021 ile birlikte bu durum, denetimden çıkan bir enflasyon sarmalıyla daha da derinleşti. Artık yeni normalimiz bu: Daima yükselen fiyatlar, eriyen satın alma gücü, refahın paylaşılamaması, müthiş bir gelir adaletsizliği. Açlık hududunun altında kalan taban fiyat ve emeklilerin hali pür melali… İki yakası bir ortaya gelmeyen beyaz yakalılar… Emekçiler, memurlar, emekçiler… Nitelikli besine, ete, süte ulaşmaya çalışan ama boş kalan eller… Emeklilik artık, huzur bulma umudunu yitirmiş bir kuşağın yorgun adımlarıyla eş kıymet. Besin fiyatlarına yetişemeyen maaşlar, temel gereksinimlere bile ulaşamayan bütçeler… İşsizlik, bu karanlık tabloya eklenen bir diğer çaresizlik.
Bu ekonomik darboğaz, toplumun genelini saran bir toplumsal tansiyona dönüşüyor. Beşerler, geleceklerini teminat altına alacak bir sermaye biriktirmek bir yana, günlük masraflarını karşılamakta bile zorlanıyor. TL cinsi gelir kazanan dar gelir kümesinin tasarruf talihi tümden kayıp.
Zaten beşerler karnını bile doyuramazken nerede kaldı bir mülk, bir anahtar sahibi olmak…
Günü kurtarma telaşı, yarının yoksulluğuna da yer hazırlıyor. Varlık sahibi olma umudu günbegün buharlaşıyor; işletme kurmak, otomobil, hatta bir konut sahibi olmak, giderek uzaklaşan bir düş.
Gelinen bu içler acısı nokta çokça yanlış iktisat siyasetleriyle direkt ilgili lakin biraz da global ve yapısal bir krizin yansıması.
Türkiye’de (eriyen) orta sınıfın mesken alma hayali nasıl suya düştüyse, Amerika’daki gençlerin de umutları, tıpkı düzeyde olmasa da benzeri bir bahtı paylaşıyor.
Sermayeye erişimdeki adaletsizlik giderek belirginleşiyor. Bu süreçte şirketler, ucuz kredilerle piyasaları domine ederken, mesken fiyatlarını yükseltip, kira gelirleriyle yararlarını artırıyorlar. Pandemi, bu durumu daha da alevlendirdi, bu devirde çok sayıda dev finans kuruluşunun gayrimenkul dalına girmesi tesadüf değildi elbette. Tarihin en büyük mülksüzleştirme hareketlerinden biri o devir itibariyle başladı.
Avrupa’da ise durum tekrar bir dereceye kadar emsal; gazete manşetleri gerisi gerisine tıpkı kıssayı anlatıyor: İspanyol gençlerin, Alman ve İtalyanların konut alma umutları yok oluyor. Portekiz’deki konut krizi protestoları, İrlandalı müzisyenlerin evsizler için bestelediği marşlar ve Hollanda seçimlerindeki konut krizi tartışmaları, bu global sorunun hudutları aşan yankılarını gösteriyor.
ARAŞTIRMALAR DOĞRULUYOR
Araştırmalar, bu umutsuz tabloyu doğruluyor: Avrupa genelinde genç yetişkinlerin konut sahibi olma oranı son yıllarda dramatik bir düşüş yaşıyor. Bilhassa Güney Avrupa’da Y neslinin sırf yarısı konut sahibi olabiliyor. Amerika’da bu oran yüzde 43. Halbuki 1940’larda doğan jenerasyonun yüzde 70’inin 35 yaşına geldiğinde bir meskeni vardı.
Eurofound’un bilgilerine nazaran, genç yetişkinlerin (25-34 yaş arası) %40’ı hâlâ aileleriyle birlikte yaşıyor. Bu oran 2017’de yüzde 27’ymiş… İspanya, İtalya ve İrlanda’da bu oranlar daha da yüksek. Durum, Atlantik’in ötesinde de misal: Guardian, New York Times, Economist üzere mecraların hazırladığı haberlere nazaran ABD ve Avrupa’da gençlerin üçte ikisi konut alma umudunu kaybetti.
Kısacası, gençlerin mülk edinme düşleri giderek soluklaşıyor, büyük sermaye ise bu krizden yararlı çıkıyor. Bu, yalnızca ekonomik bir çöküş değil, birebir vakitte derin bir toplumsal adaletsizliğin göstergesi.
***
Tüm bu iç karartıcı sayılar, kişi başına düşen ulusal gelirin Türkiye’nin en az iki katı olduğu ülkelerden geliyor. Enflasyonun, bizimkinin yanına bile yaklaşamadığı ülkelerden… Bu durumda bizdeki vahameti varın siz düşünün…
Türk halkı son yıllarda dünyanın en berbat enflasyon oranlarıyla yaşamaya, daha doğrusu hayatta kalmaya çalışıyor. Global çapta yaşanan ekonomik dertlere ek olarak, Türkiye’nin özgün problemleri; yüksek enflasyon, istikrarsız iktisat ve gelecek meçhullüğü, ömrü giderek daha da zorlaştırıyor.
İZMİR’DEKİ TRAJEDİ
İzmir, Selçuk’ta yürekleri dağlayan bir trajedi. Elektrikli sobanın devrilmesi sonucu çıkan yangında, en küçüğü bir, en büyüğü beş yaşında olan beş kardeş hayatını kaybediyor… Mesken demeye bin şahit isteyen derme çatma bir barınakta, yoksulluğun tabanında, bir başlarına… Aile, Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’nın Toplumsal Ekonomik Dayanak (SED) programından yararlanıyor, komşularının tencereyle taşıdığı yemeklerle karın doyuruyorlar… Hurda toplayarak geçimini sağlamaya çalışan bir anne, mahpusta bir baba…
Yoksulluk ve mülksüzleşmenin en karanlık yüzünü yansıtan bir trajedi. Sağlam, inançlı bir sığınağı olmayan, toplumun en savunmasız üyeleri, kaçınılmaz olarak felaketin kucağına itiliyor. Beş temiz canın böylesine kolay kolay ve vahim bir biçimde hayatını kaybetmesi, sadece bir ailenin değil, tüm bir toplumun başarısızlığıdır. En çok da yöneticilerin. Vilayet ve ilçe belediye liderlerinin, kaymakamın, valinin, etraf ve şehircilik bakanlığının… O çocukları yaşatamayanların yerin tabanına girmesi gerekirken, her birinin bir saniye bile misyonda durmaması, tutulmaması gerekirken… Kimse koltuğundan kımıldamıyor.
Japonya’da olsa sorumluların harakiri yapacakları dehşet verici bir olay…
Diğer tarafta, tren istasyonunda beton tentenin çökmesi sonucu 14 kişinin ömrünü yitirdiği Sırbistan’da binlerce insan 10 gündür sokakta, bu olaya reaksiyon gösteriyor, yer yerinden oynuyor. Bizde ise 5 bebeğin feci halde can vermesi, bırakın yerin yerinden oynamasını, yaprağı bile sıkıntı kımıldatıyor… Ne acı.
Sonra kentin çeperlerinde yaşanan yoksulluk… Derme çatma barakalarda yaşayan ve itinayla göz arkası edilen, kentlerin “utanç vesikası” olanlar. Kuştepeler, Dolapdereler… Bu bölgelerdeki yoksulluğa, mülksüzlüğe kayıtsız kalmayı kanıksamış yöneticiler…
Bu noktada mahallî idarelerin öncelikleri sorgulanmalı. Toplumun kanayan yarası olan derin yoksulluğa karşı gerekli çaba verilmeden, insanların en temel hakkı olan barınma hakkı tamam edilmeden, konser üzere etkinliklere milyonlar harcanması kabul edilemez. Halkın oylarıyla seçilen yöneticiler, evvel vatandaşların temel sıkıntılarına tahlil bulmalı, akabinde kültürel ve toplumsal etkinliklere kaynak ayırmalıdır. Bu, hem etik bir sorumluluk hem de toplumsal bir zorunluluktur.
***
Batılı ülkelere kıyasla katbekat yıkıcı olan bir enflasyon sarmalı, tabana vurmuş bir iktisat, tabansız bir yoksulluk ve onunla alışılmadık prosedürlerle gayret ettiğini zanneden bir iktidar, ülkeyi 22 yıldır bilfiil yönetmesine karşın derin yoksulluğa tahlil üretemeyen, tahlil üretmek bir yana günbegün derinleştiren hükümet yetkilileri, odağını ve kaynaklarını öbür yerlere akıtan lokal yöneticiler ve tüm bunların doğal sonucu olarak yaşanan trajediler, mahrumluk, noksanlık…
Ülkeyi 22 yıldır yöneten takımların bir başarısı(!) olarak insanların mülkiyet edinme talihleri peyderpey ellerinden alındı, alınıyor. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) dataları de bu gerçeği doğruluyor; oturduğu konutun sahibi olma oranı, 2018’den 2023’e yanlışsız istikrarlı bir biçimde düşmüş. 2018’de %59 olan oran, 2021’de %57,5’e ve 2023’te %56,2’ye gerilemiş. Her geçen yıl, daha fazla insan, kendi konutunun sahibi olduğu inançlı bir gelecekten uzağa düşüyor.
İşin en acı ironisi ise tüm bu alt üst oluştan en çok ziyan gören işçi sınıfı, bugünkü minimum fiyatla bu sömürü tertibine razı gelenler, tıpkı vakitte iktidarın en kıymetli oy depolarını oluşturuyor…
Türk halkı, temel barınma muhtaçlığını karşılamakta dahi zorlanır hale geldi. Bu durum, toplumda yardıma muhtaç bir yığın yaratıyor ve bırakın nesiller ortası sınıf atlamayı, içine doğduğu toplumsal sınıfı müdafaayı bile namümkün hale getiriyor. Beşerler yalnızca günü kurtarma peşinde. Bu da, ticarete, girişimciliğe ve yenilikçi teşebbüslere iştiraki önemli formda sınırlıyor. Sermaye gerektiren her türlü teşebbüs, bu ekonomik şartlar altında neredeyse imkansız hale geliyor.
Kısacası, Türkiye’de yaşanan ekonomik dertler, yalnızca anlık sorunlar değil, tıpkı vakitte toplumsal yapının derinlerine işleyen, uzun vadeli ve mülksüzleşme temelli problemlere dönüşüyor.
***
ALTINDA YATAN İKİNCİL ETKENLER
Mülksüzleşmenin altında yatan pek çok ikincil etkenden kelam etmek mümkün.
Örneğin, birçok ülkede, çevresel telaşlar ve katı imar kuralları nedeniyle gereğince yeni konut inşa edilmiyor. Bu durum, konut arzının azalmasına ve münasebetiyle fiyatların artmasına yol açıyor.
Ayrıca, göç ve nüfus hareketliliği üzere global faktörler de kentlerdeki nüfus yoğunluğunu artırıyor. Artan nüfus, mevcut konut sayısının yetersiz kalmasına ve mesken fiyatlarının yükselmesine sebep oluyor. Kentler büyüdükçe, yaşanabilir alanlar daralıyor ve fiyatlar tırmanıyor.
İlginç bir diğer global fenomen ise insan ömrünün uzaması. Bu durum, Y ve Z jenerasyonunun mesken sahibi olma talihini direkt etkiliyor. Hayat mühletinin uzaması, iş gücünde daha uzun mühlet kalınmasına ve emeklilik fonlarını uzun müddet kullanılmamasına neden oluyor. Bu da, evvelki jenerasyonların mülklerini satmaması yahut miras olarak bırakmaması manasına gelerek, gençler için konut piyasasında seçeneklerin azalmasına ve fiyatların yükselmesine yol açıyor. Ebeveynlerin ömrü uzayınca, gençlere, ailelerinden, sermaye oluşturacak rastgele bir miras da kalmamış oluyor.
Eğitim düzeyi yüksek olan Y ve X jenerasyonunun, yüksek maliyetli kentlerde yaşama eğilimi de bu dinamikleri pekiştiriyor. Finans, inovasyon ve hizmet dalları üzere alanlarda çalışan gençler, yüksek talep gören büyük kentleri tercih ediyor, bu da konut fiyatlarını daha da artırıyor. Kent dışı, daha uygun fiyatlı bölgeler ise çoklukla tercih edilmiyor.
Elbett maaşlar ile konut fiyatları ortasındaki uçurumun giderek açılması, mülksüzleşmenin temel etmenlerinden biri olarak öne çıkıyor. Lokal ve global olarak bu uçurum derinleşirken, Türkiye’de bu makasın genişleme suratına ayak uydurmak imkansız hale geliyor. O denli ki bugün bir taban fiyatlı, ortalama bir konut alabilmek için en az 200-250 maaş biriktirmek zorundadır; bu da yaklaşık yirmi yıllık bir emek demek. Ortalama maaşlı bir çalışanın gelirinin minimum fiyatın yüzde 50 üzerinde olduğunu bile varsaysak, mesken sahibi olmak maaşlı çalışan sınıfın neredeyse tamamı için bir fanteziden öteye geçemiyor. Tasarruf yahut borçlanma kapasitesi bu yüksek maliyetlerin çok altında kaldığı için, konut alma umudu giderek uzaklaşıyor.
NESİLLER ORTASI VARLIK UÇURUMU GİDEREK DERİNLEŞİYOR: BİR SERVET ADALETSİZLİĞİ PANORAMASI
Mevcut durumda, sermaye birikimi ve varlıklara sahip olan azınlık, kalan büyük bölümden süratle kopuyor. Bu kopuş, bilhassa jenerasyonlar ortası servet adaletsizliği olarak belirginleşiyor ve gelecek yıllarda bu uçurum daha da derinleşecek. Özellikle 1990 sonrası doğanlar için yurt dışında çalışmadıkça yahut aile mirası almadıkça konut sahibi olmak neredeyse imkansız. 1980-90 ortasında doğanlar ise gelirlerini kısmen koruyabilseler de, servet adaletsizliğinin yarattığı hasardan onlar da kaçamıyor.
Burada değerli bir noktaya da değinmek gerekiyor. Kelam konusu 80 sonrası doğan kuşaklar, eğitim ve sıhhat hizmetlerindeki özelleştirmeler yüzünden (varsa) tasarruflarının büyük bir kısmını zati tüketmek zorunda kalıyor.
Yerle yeksan edilen eğitim sistemi… Sıhhat sistemine olan inancın günbegün azalması… Canını yurt dışına atan binlerce doktorumuz… Özel okullar ve özel hastaneler, bu jenerasyonun finansal kaynaklarını adeta bir sünger üzere emiyor.
Hasbelkader mesken sahibi olabilenler de ekseriyetle kendilerini ilişkin hissetmedikleri, sosyoekonomik olarak daha düşük semtlerde yaşamak zorunda kalıyorlar.
Anne ve babalarının alabildiği meskenleri, çok daha âlâ eğitim almış olan çocukları satın alamıyor! Radikal bir değişim olmadıkça da bu durumun bu türlü devam edecek üzere görübüyor…
Türkiye’de TÜİK bilgilerine nazaran halkın %70’i borçlu ya da taksit ödüyor. Azalan tasarruf oranları yüksek enflasyonla birleşince günlük masraflar dışında rastgele bir birikim yapmak neredeyse imkansız hale geliyor.
Tüm bu tablonun acı resmi; tarih, bilhassa 2000’den sonra doğanları “mülksüzler” olarak kaydetmeye hazırlanıyor.
Bu gerçekler, dünya genelinde “Evsiz ve Fakir Gençler” ve “Kiracılar Çağı” üzere manşetlere ilham veriyor. Kuşaklar ortası servet uçurumu derinleşirken, gençler ortasında bir konut, bir yuva sahibi olma umudu yerini derin bir ümitsizliğe bırakıyor.
KÖKSÜZ JENERASYONLARIN YÜKSELİŞİ
Modern çağın en büyük trajedilerinden biri, kazandığı parayla fakat gününü geçiren, aile kurma imkânı baltalanmış, devlete ve topluma karşı savunmasız kalan yığınlar olacak.
Bir vakitler bayrağı kanıyla sulayanların, toprağı uğruna ölenlerin torunları, artık o topraklar üzerinde ebedi kiracılar olarak yaşıyor. Cumhuriyetin ikinci yüzyılında, gençlerin bu toprakların mirasına ortak edilmesi kaide. Aksi takdirde, onları milliyetçilikle ikna etme eforu bu kiracı kuşak için yankısını yitirmiş bir davet hale gelebilir. Gençler, yurtlarını terk ediyor zira uğrunda kalacak bir yer, savunacak bir toprak göremiyorlar.
Büyük buluşlar, keşifler ve yaratılan tüm hoşluklar, bireyin bağımsız bir aktör olarak var olabilmesiyle, özgürce hareket edebilmesiyle ilintilidir. Bireyin dünyada bağımsız bir varlık olarak yer almasının en değerli sembollerinden biri ise mülkiyet, bilhassa de toprak mülkiyetidir.
Ev sahibi olamayan, sığınacakları bir limanları, bir “aidiyetleri” olmayan, kök salamayan beşerler, yani mülksüzlük, yeni insanı köksüz, bağsız ve savunmasız bırakır.
Eğer bir ülkede kentler yoksa, anahtarla kapısından girilen meskenler eksikse, ekili topraklar noksansa, bunların yok olma tehlikesi karşısında canlarını ortaya koyacak bir kuşak de var olamaz.
İşte burası tam da, sırf bir toprak modülünü değil, bir milletin ruhunu, kimliğini ve bağımsızlığını kaybetmenin eşiğidir.
Sadık Çelik
[email protected]